Το πιστότερο τεκμήριο πολιτισμού δεν είναι ούτε το πλήθος των κατοίκων ούτε το μέγεθος του τόπου ούτε η αφθονία των παραγόμενων και προσφερόμενων αγαθών, αλλά το είδος των ανθρώπων που διαθέτει ο συγκεκριμένος τόπος. Τα έθνη, καθώς και τα άτομα, ζουν και πεθαίνουν∙ ο πολιτισμός τους όμως ειν’ αδύνατο για να πεθάνει, όταν, μάλιστα, έχει κι έντονη διαχρονική παρουσία.

Αυτόν τον πολιτισμό ενός μικρού τόπου, του νησιού της Κω, θα επιχειρήσω σήμερα εν συντομία να σκιαγραφήσω. Το αέναο κύλισμα του χρόνου με τις αλλεπάλληλες γεωλογικές μεταβολές (σεισμούς και καθιζήσεις) σε συνάρτηση με τις καταστρεπτικές δραστηριότητες των κατά καιρούς κατακτητών, ήταν τα αίτια να χαθούν τα ίχνη όλων σχεδόν των μνημείων της Κω. Τα περισσότερα παρέμεναν θαμμένα κάτω από το έδαφος περιμένοντας την αρχαιολογική σκαπάνη να τα φέρει στην επιφάνεια, ενώ ελάχιστα μόνο ήταν εκείνα που διασώζονταν, όπως η πανάρχαια πηγή της Βουρίννας, που εξυμνήθηκε από τον Θεόκριτο και τον Φιλητά, οι Τάφοι της Μεσαριάς και του Χαρμύλου με τις σαρκοφάγους τους και ο θαυμαστός πνεύμονας του νησιού ο αιωνόβιος Πλάτανος του Ιπποκράτη. Διασώζονταν ακόμη και μερικά εξωκκλήσια ιδιαίτερης αρχαιολογικής σημασίας, όπως είναι το Καθολικό της Μονής των Καστριανών, πού ίδρυσε τον 11ο αιώνα ο Όσιος Χριστόδουλος στο Παλαιό Πυλί, τα ναΰδρια της Μεταμόρφωσης του Χριστού στην κορυφή του Δίκιου και της Οσίας Μελούς στην περιφέρεια της πόλης, καθώς και τα εκκλησάκια της Παναγίας της Γοργοεπηκόου και της Κατεβατής στην αρχαιολογική ζώνη του λιμένος της Κω, της Παναγίας της Παλατιανής στην Κέφαλο και μερικά ακόμη άλλα, που δεν είχαν καταρρεύσει από σεισμούς ή είχαν κατεδαφιστεί για τις πολεοδομικές ανάγκες της σύγχρονης πόλης και που η πίστη των χριστιανών διαφύλαξε υποτυπωδώς συντηρημένα.

Στον ανασκαφικό ζήλο κυρίως των Ιταλών αρχαιολόγων οφείλεται η αποκάλυψη του μεγαλύτερου σχεδόν μέρους των ευρημάτων και μνημείων της Κω. Είχε προηγηθεί η ανακάλυψη του «σφόδρα ένδοξου», κατά τον Στράβωνα, Ασκληπιείου από τον Γερμανό αρχαιολόγο R.Herzog με τη βοήθεια του Κώου αρχαιοδίφη Ι. Ζαρράφτη, για να ακολουθήσουν εκτεταμένες ιταλικές ανασκαφές από το 1922 ως το 1933 και λίγο αργότερα, που έφεραν στο φως το μέγα πλήθος και την ποικιλία αξιοζήλευτων πολιτιστικών θησαυρών (γλυπτών, κεραμικών, κοσμημάτων, ψηφιδωτών, νομισμάτων, επιγραφών κ.α.), οι οποίοι καλύπτουν περιόδους τουλάχιστον από την πρώτη πρώιμη εποχή του χαλκού, τη μυκηναϊκή, γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, ρωμαϊκή, παλαιοχριστιανική και βυζαντινή εποχή.

Αν στα ευρήματα των πιο πάνω ιστορικών περιόδων προσθέσουμε τα οχυρά (κάστρα) των Ιωαννιτών Ιπποτών, τα μουσουλμανικά μνημεία (τζαμιά) της τουρκικής κατοχής καθώς και τα μεγαλοπρεπή δημόσια κτίσματα της ιταλοκρατίας, έχουμε στη μικρή Κω μια διαχρονική, πράγματι, πολιτισμική εικόνα, που συγκινεί και εντυπωσιάζει τους πάντες.

Τον πλούτο αυτό έχει χρέος η Πολιτεία, αλλά και οι κάτοικοι να διαφυλάττουν ως κόρη οφθαλμού, να τον αναδεικνύουν και να τον προβάλλουν σε όλους τους επισκέπτες, που κατακλύζουν κάθε χρόνο το νησί. Στην προσπάθεια αυτή μέγιστη είναι και η συμβολή των Ελλήνων αρχαιολόγων, που με τις ανασκαφές τους προσθέτουν αρκετά στο πολιτιστικό οικοδόμημα της Κω, συντηρώντας και εκθέτοντας στο Κοινό με σύγχρονη τεχνογνωσία ήδη αναστηλωμένα από τους Ιταλούς αρχαία κτίσματα, μοναδικής για τα ελληνικά δεδομένα αρχιτεκτονικής εμφάνισης, όπως είναι η Casa Romana, ενώ παράλληλα έχουν επιμεληθεί τόσο το Επιγραφικό Μουσείο του Ασκληπιείου όσο και το εμπλουτισμένο με ακόμη περισσότερα εκθέματα Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης.

Στόχος επίσης των Ελλήνων αρχαιολόγων είναι να συνδέσουν όλους τους ιστορικούς χώρους της πόλης καθιερώνοντας ειδικά μονοπάτια διέλευσης και περιήγησης των επισκεπτών σ’ αυτούς, ώστε να μπορεί κανείς να θαυμάσει όλα εκείνα τα ζωντανά μνημεία που συνθέτουν την ξεχωριστή διαχρονική πολιτισμική παρουσία του νησιού. Μια διαχρονική εικόνα πολιτισμού, που θα την ζήλευαν σήμερα πολλές άλλες μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας. Θα σταματήσω ως εδώ υπενθυμίζοντας τα σημαδιακά λόγια που έγραψε για την πόλη της Κω τον 1ο π. Χ. αιώνα ο ιστορικός και συγγραφέας Διόδωρος ο Σικελιώτης: «Πλήθος τε γαρ ανδρών εις ταύτην ηθροίσθη και τείχη πολυτελή κατεσκευάσθη και λιμήν αξιόλογος. Από δε τούτων των χρόνων αεί μάλλον ηυξήθη προσόδοις τε δημοσίαις και τοις των ιδιωτών πλούτοις και το σύνολον εφάμιλλον εγένετο ταις πρωτευούσαις πόλεσιν» (ΙΕ΄,760).